Je hebt het vast meegekregen: de voorzitter van de COR van de Nationale Politie, Frank Giltay, bestelde 198 flessen prosecco op kosten van de politie, kreeg zomaar een dikke salarisverhoging en leende privé ook nog eens 4.000 euro van de korpschef. Maar de belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat er geen sprake is van omkoping. Gelukkig.
In alle berichtgeving is dat de belangrijkste vraag: is hij omgekocht of niet? In de TV-journaals zien we een filmpje waarin Giltay voornamelijk lekker champagne drinkend in beeld is. Maar dat is misschien wel het minst interessante deel van het rapport. Zo was er feitelijk géén controle op ingediende facturen en declaraties. En wie daar iets aan wilde veranderen werd overruled. Er natuurlijk waren er wel regels en afspraken, maar die bleken gewoon niet te gelden voor de voorzitter van de COR. In het nawoord van het rapport wijst de commissie er nog eens op dat het onderling aanspreken op (normoverschrijdend) gedrag bij de politie zwak ontwikkeld is.
Maar in de pers lees ik eigenlijk alleen maar over die omkoping (of oneigenlijke beïnvloeding, zoals de onderzoekscommissie het noemt). Blijkbaar is dat waar we met z’n allen op aanslaan. Het levert wel prachtig koppen op: “’Deze man heeft zich 10 dagen laten fêteren’, “Giltay zei: zet maar op rekening van de politie” en “Politietop wist van graaigedrag ‘zorgenkindje’ Giltay.
Ook in het serieuze Nieuwsuur had Twan Huys eigenlijk maar 1 vraag voor Maarten Ruys, de voorzitter van de onderzoekscommissie: “weet u 100% zeker dat er geen sprake was van omkoping?” Er is hier duidelijk een bad guy, die misbruik maakte van de situatie. Want zo werkt het nu eenmaal: bij een evaluatie gaan we op zoek naar de bad guys. Wie deed wat fout: dat is de cruciale vraag. Want goede mensen doen goede dingen en slechte mensen doen slechte dingen.
De reactie in de pers van de huidige korpschef, Erik Akermaat, sluit hier naadloos bij aan. Volgens hem is er duidelijk onvoldoende toezicht uitgeoefend en dat heeft ongewenste effecten gehad. Maar gelukkig is nu duidelijk dat er zuivere besluitvorming plaatsgevonden heeft en kan de Nationale Politie verder. De twee bad guys (zo noemt hij ze natuurlijk niet) spelen geen rol meer. De voormalig korpschef Bouman is -tragisch genoeg- overleden en Giltay, de voormalig voorzitter van de COR, is strafontslag aangezegd en gaat waarschijnlijk strafrechtelijk vervolgd worden.
Akermaat benadrukt vooral dat er concrete maatregelen zijn getroffen om herhaling te voorkomen. “Procedures, taken en rollen rondom het proces van begroten, besteden en verantwoorden van de COR zijn grondig tegen het licht gehouden en op belangrijke punten aangepast en aangescherpt”. En ook de gedragscomponent is aangepakt: “Tijdens speciale bijeenkomsten stellen we binnen de politietop thema’s als integriteit, diversiteit en de dialoog met de medewerkers nadrukkelijk en kritisch aan de orde. Integriteit vormt sinds dit jaar een vast onderdeel van het functioneringsgesprek dat leidinggevenden met hun medewerkers voeren.”
Mooi, dat is dus opgelost.
Ik heb het -allesbehalve saaie- rapport van de Commissie Ruys helemaal gelezen. En ik kan me toch niet aan de indruk onttrekken, dat de praktijk ook hier íets weerbarstiger zal zijn. De organisatie van de Nationale Politie hangt met plakbandjes aan elkaar en dan heb je natuurlijk geen tijd voor bezinning en zoiets banaals als administratieve controles.
Voorbeeldje: dit is tabel 1 uit het onderzoeksrapport. Dat vond ik een behoorlijk schokkend staatje.
Totdat ik een paar bladzijden verder tabel 2 tegenkwam…
Dit heeft niks met onvoldoende toezicht te maken. Je begint met een heel normaal budget van 34k en 5 jaar later geef je bijna twee miljoen uit. Onder andere 1,2 miljoen aan een project (De Hark Voorbij) waar je feitelijk nooit toestemming voor gehad hebt. “Onvoldoende toezicht” klinkt dan toch wel heel erg eufemistisch.
Ik zie niet in hoe je dit op gaat lossen met aangescherpt toezicht of een workshop. Dit is geen simpele kwestie van 2 bad guys en falend toezicht. Hier is een cultuur geschapen waarin onprofessioneel gedrag en eigengereid optreden blijkbaar de norm zijn geworden. Een cultuur waarin de perfecte omstandigheden gecreëerd zijn om het morele kompas verkeerd af te stellen.
TIJDSDRUK
De tijdlijn om te komen van een volledig decentrale naar een volledig centrale organisatie met ca 60.000 medewerkers was feitelijk 6 maanden. In juli 2012 ging de eerste Kamer akkoord, 1 januari 2013 was de startdatum van de nieuwe organisatie. Zo’n tijdlijn is volslagen onrealistisch. Tegelijkertijd moest er fors bezuinigd worden. Financieel beheer en controle hadden geen enkele prioriteit.
ANGSTCULTUUR
Van een angstcultuur lijkt hier op het eerste gezicht geen sprake. Maar er zijn wel veel spanningen. De onderzoekscommissie constateert dat “In diverse gesprekken aan de orde kwam dat het onderling aanspreken op (normoverschrijdend) gedrag bij de Nationale Politie zwak ontwikkeld is.” Die spanningen bestaan bijvoorbeeld tussen de politievakorganisaties en de COR. Hun werkrelatie is op z’n zachtst gezegd weinig constructief als gevolg van onduidelijkheid over hun rolverdeling. Iedereen wist dat en niemand deed er iets aan. Bij de vorming van de Nationale Politie is er brede consensus om “iets” aan de cultuur van de organisatie te doen. Dat gebeurt uiteindelijk niet omdat alle partijen een andere mening hebben over de invulling daarvan.
ARROGANTIE
Voor Giltay golden andere regels. Of het nou ging om inkoopprocedures, buitenlandse reizen of een veel hogere dan gebruikelijke limiet op zijn zakelijke creditcard, hij krijgt (of neemt) steeds toestemming voor veel ruimere regelingen dan gebruikelijk. In het rapport staan ook een paar mooie voorbeelden van de communicatie-stijl van Giltay. Mijn favoriet: “Je moet wel heel erg dom zijn om hier anders over te denken”. Daar kan Van Gaal nog een puntje aanzuigen.
IEDEREEN DOET HET
In dit geval misschien eerder “iedereen zou het moeten doen”. De COR, en zeker haar voorzitter, koos vanaf het allereerste moment bewust voor een constructieve, positieve houding in het belang van de organisatie. Giltay zegt letterlijk: “laten we samenwerken om van deze nieuwe organisatie een succes te maken”. Tussen de regels doorlezend zou hij daar zomaar aan toegevoegd kunnen hebben “linksom of rechtsom, we gaan dit varkentje wassen!”. De politiek heeft de organisatie opgezadeld met een volslagen onhaalbare deadline, maar zowel Bouman als Giltay doen hun stinkende best om er toch een succes van te maken.
Dat laatste punt is heel erg interessant en in mijn ogen de kern van wat hier gebeurd kan zijn. In de literatuur wordt dit het rationaliseren van gedrag genoemd. Iedereen veroordeelt nu het gedrag van Giltay en Bouman, maar zijzelf vinden dat onterecht. In het geval van Bouman is het lastig, hij is immers overleden, maar een sterke aanwijzing hiervoor is dat hij na 1 gesprek zijn medewerking aan het onderzoek beëindigde. Hij vond de onderzoekers vooringenomen: “dit is Kafka”. Dat kan erop wijzen dat hij vond dat hij juist gehandeld had en dat de onderzoekers bepaalde feiten -zoals o.a. de limiet op de creditcard van Giltay- uit hun context haalden.
Overigens was zijn woede niet onbegrijpelijk: Commissielid Sylvie Bleker-Van Eyk, hoogleraar Compliance en Integriteit aan de VU, betitelde tijdens het verhoor van Bouman de verhoging van de limiet op de creditcard van Giltay naar 10.000 euro als ‘waanzin’. Bouman vindt dat Bleker- Van Eyk vervangen moet worden. ‘Ze heeft spijkerhard laten blijken dat ze vooringenomen is. Ik vind dat deze vrouw de eer aan zichzelf moet houden.’ Dat gebeurt niet en Bouman werkt niet meer mee.
Bouman heeft, tenminste dat vindt hij zelf, goede verklaringen voor wat er gebeurd is. Dat de COR een jaarbudget van 1,6 miljoen euro had, is bijvoorbeeld volgens Bouman niet bijzonder. Bij de vorming van de Nationale Politie ging het volgens hem om een enorme schaalvergroting. Waarbij tegelijkertijd de medezeggenschap teruggebracht van 500 naar 200 fte’s. Dus had de COR veel ondersteuning nodig. En dat mag wat kosten. Kort samengevat: het slagen van de Nationale Politie als organisatie is gewoon belangrijker dan een budgetkwestie.
Ik denk dat ook Giltay oprecht meent dat hem geen blaam treft. Zijn positie is lastiger te beoordelen omdat veel van wat Giltay heeft gezegd niet openbaar is omdat er nog een strafrechtelijk onderzoek naar hem loopt. Maar hij zegt bijvoorbeeld over de budgetoverschrijdingen dat het volgens hem vrijwel onmogelijk was om tussentijds zicht te houden op de budgetten. Er was geen adequaat financieel systeem. Cijfers die op tafel kwamen in de kwartaalgesprekken liepen naar zijn zeggen drie maanden achter. Daar viel niet op te sturen.
Vanuit zijn perspectief is hij de good guy, kan hij er wat aan doen dat de administratie niet deugde?
Het is zomaar mogelijk dat zowel Bouman als Giltay oprecht vonden dat ze goed bezig waren. De organisatie stond voor een gigantisch probleem en de druk van het Ministerie was enorm. Bouman en Giltay zijn zeer loyaal aan de politie en willen er een succes van maken. Ze werken keihard. En om resultaten te behalen moeten ze af en toe de regels wel een beetje “bijbuigen”. Want anders gebeurt er niks.
Ik heb geen bewijs voor deze theorie, maar onderzoek naar de oorzaken van witte boorden criminaliteit en corporate schandalen in de VS (o.a. van Donald Cessey en Todd Haugh) duidt erop dat dit gedrag heel vaak voorkomt. Het rationaliseren van het eigen gedrag en de oprechte overtuiging dat je misschien buiten de lijntjes kleurde, maar altijd in het belang van de organisatie, is een belangrijke oorzaak van fraude en corruptie.
Compliance
En daarmee raken we aan de kern van het probleem met traditionele compliance systemen. Je kunt regels maken zoveel je wilt, externe toezichthouders benoemen en lijstjes afvinken tot je een ons weegt. Maar hoe voorkom je dat goede mensen uit een extreem loyaliteitsgevoel fout en onethisch gedrag vertonen? Terwijl zij zelf denken dat ze de organisatie daarmee een dienst bewijzen!
Een compliance systeem moet rekening houden met het gedrag van mensen, hoe mensen beslissingen nemen en hoe ons brein onethisch handelen onbewust stimuleert. In mijn volgende blog ga ik een poging wagen om zo’n compliance systeem te beschrijven. Mijn stellige overtuiging is dat zo’n systeem veel effectiever is dan een traditioneel systeem dat gericht is op regelgeving en het instellen van sancties.
Als Giltay in jouw organisatie had gewerkt, onder vergelijkbare omstandigheden, was het dan ook fout gegaan? Ik denk dat het antwoord daarop bijna altijd “ja” is. Het is dus hoog tijd voor verandering.